استان مرکزی بین رشته کوههای البرز و زاگرس و در مجاورت کویر مرکزی بین 33 درجه و 30 دقیقه تا 35 درجه و 35 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 57 دقیقه تا 51 درجه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. این استان از شمال به استانهای تهران و قزوین، از جنوب به استانهای اصفهان و لرستان، از شرق به استانهای اصفهان و تهران و از غرب به استان همدان محدود است. مساحت کل استان مرکزی حدود 29152 کیلومتر مربع است. مرکز این استان شهرستان اراک است. مهمترین ارتفاعات استان را بخشهایی از کوههای مرکزی و کوههای زاگرس تشکیل میدهند. بلندترین ارتفاعات این استان قله «شهباز» با 3388 متر ارتفاع در رشته کوه راسوند است و پستترین منطقه آن را دشتی در جنوب ساوه با 950 متر ارتفاع از سطح دریا تشکیل میدهد.استان مرکزی از یک طرف در کویر مرکزی و از طرف دیگر در محل زاویه چینخوردگی البرز و زاگرس واقع شده است. حدود 38 درصد از مساحت این استان در منطقه نیمه بیابانی، بین کوهستان و بیابان قرار دارد. خاک این مناطق برای کشاورزی مناسب و استفاده از آب قنات و رودخانه ها در این نواحی میسر است.آب و هوا در مناطق مختلف متنوع است.
پیشینه پیش از اسلام
استان مرکزی در منطقهای واقع شدهاست که در زمانهای قدیم به آن ماد بزرگ، در اوایل دوره اسلامی ایالت جبال و در سدههای بعد عراق عجم میگفتند. نام جبال برای اوّلین بار توسط اعراب به کوهستانهای مغرب ایران نسبت داده شد. در دوره سلجوقیان، خلفای عباسی لفظ عراق عجم (به معنای عراق غیر عرب) را به مناطق غربی ایران نسبت دادند.
مادها
زمانی که آریاییها وارد ایران شدند متشکل از سه طایفه یا قوم بودند. گروهی به نام قوم پارس در مناطق جنوبی کشور مستقر شدند، گروه دوم پارتها بودند که در قسمت شرقی ایران ساکن شدند و گروه سوم مادها بودند که در مرکز و غرب ایران سکنی گزیدند.
بنا بر تحقیقات تاریخی، در گذشته سرزمین ماد به سه بخش عمده تقسیم شده بود:
ماد آتروپاتن یا ماد علیا یا ماد کوچک.
ماد سفلی یا ماد بزرگ (که امروزه قسمت بزرگ آن رااستان مرکزی تشکیل میدهد).ناحیه پارتاکناT استان اصفهان امروزی).
برای بررسی و چگونگی پیشرفت و توسعه در هر مکانی نیاز به اطلاعات جغرافیایی و تاریخی آن ناحیه از زمان یکجا نشینی و توسعه روستا و پیدایش شهر میباشد اما به دلیل جنگها و هجوم اقوام وحشی و خارجی به سرزمین ماد سفلی، اسناد و نوشتهها و آثاری که به طور وضوح مبین زندگی و تمدن آن دوران در استان باشد از بین رفتهاست، به عنوان مثال:
از خط نوشته دوران ماد، درداخلایران چیز زیادی باقی نمانده، تنها سند مهم زبان تاتی است که از شاخههای زبان مادی بوده و اکنون در بخشهایی از استان مرکزی (منطقه وفس) در کمیجان با آن زبان سخن میگویند.
تمام سنگ نوشتهها و الواح مکشوفه مربوط به دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی است و آنها توجهی به آثار و تمدن قوم ماد نداشتند.
یورشهای مداوم ۴۶ ساله قومآشور به سرزمین ماد که سبب ویرانی شهرها و شهرکها شد. بسیاری از تپههای تاریخی به احتمال قوی بازمانده آن دوران هستند.
هجوم بیست و پنج ساله سکاها به ماد سفلی و ویرانی شهرها و شهرکها.
ویرانگریهای اسکندر مقدونی در قسمتی از غرب ایران و ناحیهٔ ماد و نابودی کلیه نوشتههای تاریخی و فرهنگی و اجتماعی به زبان مادی.
دگرگونی و تغییر خط و الفبا از پارسی باستان به هخامنشی و سپس به پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی.
حمله اعراب به ایران و سپس تهاجم ترکان و مغولان که موجب شد تمامی کتابهای مذهبی، علمی، تاریخی و فرهنگی سوزانده شود یا درون رودخانه ریخته شود.
هخامنشیان
در دوران هخامنشیان سرزمینایران بنا به نوشتهٔ هرودت بیست ساتراپ تقسیم میشدهاست، که ماد سفلی (از ری تا همدان) جزء ساتراپ دهم بودهاست. فهرست بیست گانه ساتراپهای ایران با توجه به تاریخ هرودت و سنگ نبشتههای بیستون کشف شدهاست. استان مرکزی در روزگار هخامنشیان بخشی از ایالت مادها (ساتراپ دهم) و قسمتهایی از جنوب آن بخشی از سرزمین الیمائیس بشمار میرفتهاست. این استان در شمار کوست خوربران (یعنی جایی که خورشید از آنجا میرود) بودهاست.
ساتراپ دهم که استان مرکزی کنونی بیشترین مساحت و مهمترین بخش آن را تشکیل میدادهاست، اهمیت این ناحیه را در زمان قبل از اسلام معلوم مینماید و از طرف دیگر هر گونه تصمیم گیری و فرمانهای حکومتی، نوع معیشت، تخصصها، حوزههای فرهنگی و اقتصادی و رشد و توسعه از هر نظر در ساختار تمدن آریایی آن زمان مشمول ساتراپ دهم نیز میشدهاست.
نقشه تقسیمات استان مرکزی؛ عکس از سازمان نقشه برداری کشور
استان مرکزی به عنوان چهار راهی است که استان های غربی-شرقی و شمالی-جنوبی را به یکدیگر متصل می کند. این استان علاوه بر موقعیت خاص جغرافیایی به سبب وجود کارخانه های صنعتی از قبیل نیروگاه، کارخانه های پتروشیمی، ماشین سازی، کمباین سازی، آلومینیوم سازی و انبوهی از شرکت ها و کارخانه های صنعتی و تولیدی؛ یکی از قطب های صنعتی کشور می باشد.